Uprawnienia rodzicielskie - nowości w 2010 r.

Dopiero od 1 stycznia 2010 r. pracownicy mogą korzystać z gwarantowanego im przez Kodeks pracy dodatkowego urlopu macierzyńskiego, dodatkowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego oraz urlopu ojcowskiego. Jednak w pełnym wymiarze będą mogli korzystać z tych uprawnień dopiero za kilka lat:

• w przypadku dodatkowego urlopu macierzyńskiego i dodatkowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego - począwszy od 2014 r.;
• w przypadku urlopu ojcowskiego - począwszy od 2012 r.

Obecnie pracownicy mogą występować z wnioskami o udzielenie omawianych urlopów w skróconym wymiarze. Przez dwa kolejne lata, tj. w 2010 i 2011 r., wymiar dodatkowego urlopu macierzyńskiego oraz dodatkowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego będzie wynosił odpowiednio:

• 2 tygodnie - w przypadku urodzenia przy jednym porodzie (przyjęcia na wychowanie) jednego dziecka;
• 3 tygodnie - w przypadku urodzenia przy jednym porodzie (przyjęcia na wychowanie) przynajmniej dwójki dzieci.

Nieco krótszy będzie wymiar dodatkowego urlopu w przypadku pracowników, którym przysługuje tylko 9 tygodni podstawowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego. Chodzi tu o osoby, które przyjęły na wychowanie dzieci, które wkrótce ukończą 7 lub 10 lat (jeżeli podjęto wobec nich decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego). Przez dwa kolejne lata będą one mogły się ubiegać tylko o tydzień dodatkowego urlopu.

Pracownicy-ojcowie wychowujący dziecko będą mogli do końca 2011 r. korzystać z jednego tygodnia urlopu. Po tej dacie możliwe będzie wnioskowanie o urlop ojcowski w pełnym wymiarze, tj. dwóch tygodni.

Należy przypomnieć, że z urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, urlopów dodatkowych oraz urlopu ojcowskiego mogą korzystać wyłącznie pracownicy. Zgodnie z przepisami Kodeksu pracy, za pracownika uważa się osobę zatrudnioną na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę.

Uprawnionymi do dodatkowego urlopu macierzyńskiego oraz dodatkowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego są zarówno matki, jak i ojcowie. Pracownik-ojciec wychowujący dziecko może wystąpić z wnioskiem o udzieleniu mu dodatkowego urlopu macierzyńskiego zarówno wówczas, gdy pracownica po wykorzystaniu 14 tygodni podstawowego urlopu rezygnuje z wykorzystania pozostałej jego części, jak i w przypadku, gdy po odbyciu urlopu w pełnym wymiarze nie decyduje się na jego kontynuowanie w wymiarze dodatkowym.

Pracownicy korzystający z dodatkowych urlopów mają możliwość wykonywania w tym czasie pracy u pracodawcy udzielającego urlopu - w wymiarze nie wyższym niż połowa pełnego wymiaru czasu pracy. Jeżeli pracownik zdecyduje, że chce z niej skorzystać, urlopu udziela mu się na pozostałą część dobowego wymiaru czasu pracy.

Aby móc skorzystać z przedstawionych uprawnień, zainteresowany pracownik musi złożyć do pracodawcy stosowny wniosek. Pismo należy złożyć w odpowiednim czasie, spóźnienie może bowiem grozić utratą uprawnienia. Należy również z góry określić, przez jaki okres czasu pracownik będzie chciał korzystać z urlopu. Przepisy przewidują bowiem, że:

• dodatkowych urlopów udziela się jednorazowo; jeżeli pracownik wystąpi do pracodawcy z wnioskiem o udzielenie tygodnia urlopu, nie będzie mógł po jego wykorzystaniu wnioskować o kolejny tydzień;
• urlop jest udzielany w wymiarze tygodnia lub jego wielokrotności, nie ma więc możliwości ubiegania się np. o 10 dni urlopu;
• z dodatkowego urlopu można skorzystać wyłącznie bezpośrednio po wykorzystaniu urlopu macierzyńskiego w jego podstawowym wymiarze; niedopuszczalna jest więc sytuacja, w której pracownica po powrocie do pracy wyraża chęć kontynuacji urlopu i zwraca się do pracodawcy o udzielenie dodatkowego urlopu;
• urlopu udziela się na pisemny wniosek pracownika przedłożony pracodawcy nie później niż na 7 dni przed rozpoczęciem korzystania z tego urlopu; pismo należy złożyć najpóźniej na tydzień przed zakończeniem urlopu macierzyńskiego w jego podstawowym wymiarze.

Jeśli z wnioskiem o udzielenie dodatkowego urlopu macierzyńskiego występuje ojciec wychowujący dziecko, musi on dodatkowo wskazać we wniosku termin zakończenia urlopu macierzyńskiego przez pracownicę. Nie ma takiej potrzeby, jeżeli pracownik korzystał z części urlopu macierzyńskiego zamiast matki dziecka.

Nieco inaczej wygląda sprawa wnioskowania o urlop ojcowski. Z uprawnienia tego skorzystać może wyłącznie pracownik-ojciec wychowujący dziecko w okresie do ukończenia przez nie 12. miesiąca życia. Wniosek w sprawie udzielenia takiego urlopu można złożyć w każdym czasie w okresie pierwszego roku życia dziecka.

Ojciec musi jednak pamiętać, że przepisy wymagają, aby wniosek został złożony najpóźniej na 7 dni przed planowanym rozpoczęciem urlopu, oraz że z urlopu można korzystać tylko do ukończenia przez dziecko 12. miesiąca. Zatem jeżeli ojciec zdecyduje się na złożenie wniosku na tydzień przed pierwszymi urodzinami dziecka, nie będzie mógł skorzystać z urlopu.

Jeżeli pismo zostało złożone prawidłowo, pracodawca nie ma prawa nie uwzględnić wniosku.

Pracownicy, którzy zdecydują się na przejście na urlop ojcowski, powinni pamiętać, że są w tym okresie dodatkowo chronieni przez prawo. Odpowiednie zastosowanie znajdują wobec nich przepisy dotyczące:

• wynagrodzenia za czas pozostawania bez pracy; chodzi o sytuację, w której pracownikowi podejmującemu pracę w wyniku przywrócenia do pracy zwracane jest wynagrodzenie za czas pozostawania bez pracy. Jeżeli umowa o pracę została z takim pracownikiem rozwiązana w trakcie trwania urlopu ojcowskiego, wynagrodzenie przysługuje za cały czas pozostawania bez pracy - art. 47 K.p.;
• skutków niezgodnego z prawem wypowiedzenia umowy o pracę zawartej na czas określony lub na czas wykonywania określonej pracy. Przepisy przewidują, że jeżeli wypowiedzenie takie miało miejsce w trakcie przebywania pracownika na urlopie ojcowskim, sąd może wydać orzeczenie o bezskuteczności wypowiedzenia, o przywróceniu pracownika do pracy lub o odszkodowaniu. Jeżeli pracownik wnosi o uznanie wypowiedzenia za bezskuteczne lub o przywrócenie do pracy, sąd może orzec o odszkodowaniu tylko w przypadku ogłoszenia przez pracodawcę upadłości lub likwidacji - art. 50 § 5 oraz art. 45 § 3 K.p.;
• skutków wadliwego rozwiązania przez pracodawcę umowy o pracę bez wypowiedzenia. W przypadku przywrócenia do pracy pracownika, z którym rozwiązano umowę w trakcie trwania urlopu ojcowskiego, wynagrodzenie za okres pozostawania bez pracy przysługuje mu za cały ten czas - art. 57 § 2 K.p.;
• obowiązku udzielenia urlopu wypoczynkowego bezpośrednio po urlopie ojcowskim, jeżeli wnioskuje o to pracownik - art. 163 § 3 K.p.;
• konieczności przesunięcia urlopu wypoczynkowego lub udzielenia jego niewykorzystanej części, jeżeli jego rozpoczęcie jest niemożliwe lub jego odbywanie zostaje przerwane z powodu przejścia na urlop ojcowski - art. 165 pkt 4 i 166 pkt 4 K.p.;
• zakazu wypowiadania i rozwiązywania umowy o pracę z pracownikami przebywającymi na urlopie ojcowskim (chyba że zachodzą przesłanki uzasadniające zwolnienie dyscyplinarne i reprezentująca pracownika zakładowa organizacja związkowa wyrazi na to zgodę albo pracodawca ogłosił upadłość lub likwidację) - art. 177 K.p.

Wskazaną powyżej ochroną objęci są również pracownicy-ojcowie korzystający z urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, dodatkowego urlopu macierzyńskiego oraz dodatkowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego.

Pracownikom korzystającym z urlopu macierzyńskiego, urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego oraz urlopów dodatkowych przysługuje zasiłek macierzyński. Kwestię tę reguluje ustawa o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa. Zgodnie z jej przepisami, z zasiłku macierzyńskiego mogą korzystać osoby objęte ubezpieczeniem chorobowym. Oznacza to, że uprawnionymi do zasiłku będą nie tylko pracownicy przebywający na wskazanych powyżej urlopach, ale również inne osoby podlegające czy to obowiązkowo, czy też dobrowolnie ubezpieczeniom chorobowym (np. prowadzące pozarolniczą działalność, współpracujące przy jej prowadzeniu, wykonujące umowy zlecenia).

Świadczenie to mogą również pobierać osoby uprawnione przez ustawę pomimo ustania stosunku zatrudnienia. Chodzi tu o sytuacje, w których:

• kobieta, będąc już w ciąży, straciła pracę na skutek ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy lub której stosunek pracy został rozwiązany z naruszeniem przepisów prawa, co zostało stwierdzone prawomocnym wyrokiem sądu;
• kobieta, której umowa o pracę na czas określony lub na czas wykonywania określonej pracy została w związku z ciążą przedłużona do dnia porodu.

Zasiłek macierzyński przysługuje również kobiecie, która urodziła dziecko w okresie urlopu wychowawczego.

Zasiłek macierzyński przysługuje przez okres ustalony przepisami Kodeksu pracy jako okres urlopu macierzyńskiego, okres dodatkowego urlopu macierzyńskiego, okres urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego, okres dodatkowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego lub okres urlopu ojcowskiego.

Jeżeli w trakcie korzystania z dodatkowego urlopu macierzyńskiego lub dodatkowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego pracownik zdecyduje się na wykonywanie pracy na zasadach określonych w art. 182¹ K.p., wysokość zasiłku za okres łączenia urlopu z pracą zostanie pomniejszona proporcjonalnie do wymiaru zatrudnienia.

Jak to już zostało wcześniej wskazane, do pobierania zasiłku w trakcie korzystania z dodatkowego urlopu macierzyńskiego lub dodatkowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego konieczne jest złożenie pisemnego wniosku o udzielenie takiego urlopu. W przypadku ubezpieczonych niebędących pracownikami wskazane w Kodeksie pracy terminy złożenia oświadczenia nie mają znaczenia. Wniosek o dalszą wypłatę świadczenia musi zostać złożony najpóźniej na dzień przed rozpoczęciem korzystania z dodatkowego okresu pobierania zasiłku macierzyńskiego. Złożenie wniosku po tej dacie będzie skutkować odmową wydłużenia okresu zasiłkowego. Z uprawnienia tego można bowiem korzystać wyłącznie bezpośrednio po zakończeniu podstawowego okresu pobierania zasiłku macierzyńskiego.

Podobnie jest w przypadku, gdy ubezpieczony ojciec niebędący pracownikiem w celu opieki nad dzieckiem zdecyduje się na przerwanie prowadzonej działalności. Będzie wówczas uprawniony do pobierania zasiłku macierzyńskiego przez wskazany we wniosku okres. Wniosek powinien być w takim wypadku złożony nie później niż na dzień przed planowanym rozpoczęciem sprawowania opieki. Należy pamiętać, że również w tym wypadku zasiłek można pobierać maksymalnie przez czas wskazany przez Kodeks pracy jako okres urlopu ojcowskiego, do momentu osiągnięcia przez dziecko 12. miesiąca życia. Przykładowo jeżeli dziecko będzie kończyło rok w dniu 12.01.2010 r., a jego ojciec złoży wniosek o wypłatę zasiłku w dniu 6.01.2010 r., ze świadczenia, o które wnioskuje, będzie mógł korzystać wyłącznie przez okres 5 dni (od 7 do 11.01.2010. r.).

Jeżeli wniosek o przedłużenie wypłaty zasiłku o dodatkowy okres składa osoba:

• podlegająca ubezpieczeniu chorobowemu, która nie jest pracownikiem;
• po ustaniu zatrudnienia;
• która urodziła dziecko w trakcie przebywania na urlopie wychowawczym

- konieczne jest wskazanie, przez jaki okres chce ona korzystać ze świadczenia. Wyznaczając okres, należy kierować się przepisami Kodeksu pracy wskazującymi minimalny i maksymalny czas trwania dodatkowego urlopu macierzyńskiego oraz dodatkowego urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego.

Jeżeli o wypłatę omawianego świadczenia występuje ojciec dziecka, musi on dodatkowo wskazać datę zakończenia urlopu macierzyńskiego (jeżeli matka dziecka jest pracownicą) oraz datę zakończenia wypłaty zasiłku macierzyńskiego ubezpieczonej matce dziecka.

Jeżeli zasiłek wypłacany jest przez ZUS, w przypadku pracowników niezbędne jest przedłożenie zaświadczenia pracodawcy o udzieleniu dodatkowego urlopu lub urlopu ojcowskiego.

Do wypłaty zasiłku za okres określony przez Kodeks pracy jako okres urlopu ojcowskiego konieczne jest przedłożenie:

• skróconego odpisu aktu urodzenia dziecka;
• oświadczenia o niepobieraniu wcześniej zasiłku za okres urlopu ojcowskiego.

W przypadku, gdy płatnikiem zasiłku jest ZUS, dodatkowo należy przedstawić:

• zaświadczenie pracodawcy o udzielonym urlopie ojcowskim (w przypadku pracowników);
• oświadczenie o przerwaniu pozarolniczej działalności (w przypadku osób prowadzących taką działalność);
• zaświadczenie o przerwaniu działalności zarobkowej (w przypadku innych ubezpieczonych).

Podstawa prawna:

1. Ustawa z dn. 26.06.1974 r. Kodeks pracy - tekst jedn. Dz.U. 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.
2. Ustawa z dn. 6.12.2008 r. o zmianie ustawy - Kodeks pracy oraz niektórych innych ustaw - Dz.U. Nr 237, poz. 1654.
3. Ustawa z dn. 25.06.1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa - tekst jedn. Dz.U. z 2005 r. Nr 31, poz. 267, z późn. zm.
4. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dn. 27.07.1999 r. w sprawie określenia dowodów stanowiących podstawę przyznania i wypłaty zasiłków z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa - Dz.U. Nr 65, poz. 742 z późn. zm.