Zamieszanie z czasem pracy pracowników niepełnosprawnych

Wymiar czasu pracy pracownika niepełnosprawnego uzależniony jest od orzeczonego stopnia niepełnosprawności. Ustawa wyróżnia trzy tego typu stopnie:

a) lekki, do którego zalicza się osoby o naruszonej sprawności organizmu, powodującej w sposób istotny obniżenie zdolności do wykonywania pracy - w porównaniu do zdolności, jaką wykazuje osoba o podobnych kwalifikacjach zawodowych z pełną sprawnością psychiczną i fizyczną, lub mające ograniczenia w pełnieniu ról społecznych, dające się kompensować przy pomocy wyposażenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze lub środki techniczne (art. 4 ust. 3 RehU),

b) umiarkowany, do którego zalicza się osoby z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolne do pracy albo zdolne do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej lub wymagające czasowej albo częściowej pomocy innych osób w celu pełnienia ról społecznych (art. 4 ust. 2 RehU),

c) znaczny, do którego zalicza się osoby z naruszoną sprawnością organizmu, niezdolne do pracy albo zdolne do pracy jedynie w warunkach pracy chronionej i wymagające, w celu pełnienia ról społecznych, stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innych osób w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji (art. 4 ust. 1 RehU).

Wymiar czasu pracy pracowników zaliczonych do poszczególnych stopni niepełnosprawności określa art. 15 RehU. Do 31 grudnia 2011 r. przepis ten przewidywał, że czas pracy osoby niepełnosprawnej nie może przekraczać 8 godzin na dobę i 40 godzin tygodniowo (ust. 1). Natomiast w przypadku osoby zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności nie mógł przekraczać 7 godzin na dobę i 35 godzin tygodniowo (ust. 2).

W związku z powyższym, jedynie osoby posiadające orzeczenie o lekkim stopniu niepełnosprawności były zobowiązane do świadczenia pracy do 8 godzin na dobę i do 40 godzin na tydzień (art. 15 ust. 1 RehU). Natomiast osoby posiadające orzeczenie o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności pracowały w wymiarze czasu pracy obniżonym do 7 godzin na dobę i do 35 godzin na tydzień (art. 15 ust. 2 RehU).

Skrócona w ten sposób norma czasu pracy pracowników z umiarkowanym i znacznym stopniem niepełnosprawności mogła być wydłużona na wniosek pracownika, po uzyskaniu zgody lekarza przeprowadzającego badania profilaktyczne pracowników lub - w razie jego braku - lekarza sprawującego opiekę nad pracownikiem (zob. art. 16 ust. 1 RehU).

Z 1 stycznia 2012 r. weszła w życie ustawa z 29 października 2010 r. o zmianie ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2010 r. Nr 226, poz. 1475), która zmodyfikowała brzmienie art. 15 RehU.

Zachowana została zasada wyrażona w art. 15 ust. 1 RehU, zgodnie z którą czas pracy osób niepełnosprawnych nie może przekraczać 8 godzin na dobę i 40 godzin tygodniowo. Zmianie uległ natomiast art. 15 ust. 2 RehU ustanawiający maksymalne normy czasu pracy dla pracowników zaliczonych do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności na poziomie nieprzekraczającym 7 godzin na dobę oraz 35 godzin na tydzień.

Do tej pory o stosowaniu obniżonej normy decydował sam fakt zaliczenia pracownika do jednego z tych stopni niepełnosprawności. Po zmianie tego przepisu o celowości stosowania obniżonej normy czasu pracy decyduje lekarz przeprowadzający badania profilaktyczne pracowników lub - w razie jego braku - lekarz sprawujący opiekę nad osobą niepełnosprawną na mocy odpowiedniego zaświadczenia.

W porównaniu z dotychczasowym stanem prawnym doszło więc do odwrócenia obowiązującej reguły stosowania skróconych norm czasu pracy. Do 31 grudnia 2011 r. pracownik posiadający orzeczenie o niepełnosprawności w stopniu umiarkowanym lub znacznym objęty był skróconymi normami czasu pracy z art. 15 ust. 2 RehU, mógł jednak zawnioskować o przeprowadzenie badań stwierdzających jego zdolność do pracy w wymiarze przekraczającym te normy. Natomiast po tej dacie pracownika takiego obowiązują normy wskazane w art. 15 ust. 1 RehU, zaś o celowości stosowania do niego skróconych norm czasu pracy decyduje lekarz w zaświadczeniu wydanym po przeprowadzeniu badania, o które zawnioskuje pracownik.

Pracodawca jest zobowiązany zastosować obniżone normy czasu pracy, począwszy od dnia, w którym pracownik przedstawi zaświadczenie wskazujące na taką potrzebę. Jeżeli jednak zaświadczenie takie nie zostanie pracownikowi wydane (lekarz nie stwierdzi celowości stosowania obniżonych norm czasu pracy), to będzie on objęty normą czasu pracy określoną w art. 15 ust. 1 RehU, czyli będzie musiał pracować do 8 godzin na dobę i do 40 godzin na tydzień.

Wydłużenie wymiaru czasu pracy pracowników z orzeczonym stopniem niepełnosprawności umiarkowanym lub znacznym nastąpiło automatycznie z 1 stycznia 2012 r. Pracodawcy zatrudniający takich pracowników nie są zobligowani do kierowania ich na badania w celu uzyskania zaświadczenia o celowości pracy w skróconym wymiarze. Inicjatywa w tym zakresie należy do samych pracowników. Złożony przez nich wniosek jest dla pracodawcy wiążący. Na pracodawcy spoczywa obowiązek pokrycia kosztów badań związanych z wydaniem omawianego zaświadczenia.

Przepisy nie określają długości okresu, na jaki zaświadczenie to jest wydawane. W związku z tym decyzja w tym zakresie pozostawiona została lekarzowi. Ponadto na uwagę zasługuje fakt, że badanie służące ustaleniu celowości stosowania obniżonej normy czasu pracy nie jest rodzajem badań profilaktycznych, o których mowa w art. 229 Kodeksu pracy. W związku z tym nie znajdują do niego zastosowania reguły określone w rozporządzeniu ministra zdrowia i opieki społecznej z 30 maja 1996 r. w sprawie przeprowadzania badań le-karskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w Kodeksie pracy (Dz.U. Nr 69, poz. 332 ze zm.). W konsekwencji, od wydanego w trybie art. 15 ust. 2 RehU zaświadczenia w przedmiocie celowości stosowania skróconych norm czasu pracy pracownikowi nie przysługuje odwołanie, o którym mowa w par. 5 tego rozporządzenia. Nie przysługuje mu również sprzeciw do Rzecznika Praw Pacjenta w trybie art. 31 ust. 1 ustawy z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U. z 2012 r., poz. 159 ze zm.). Brak jest zatem jakichkolwiek środków kontroli nad zaświadczeniem wydawanym w trybie art. 15 ust. 2 RehU.

Z początkiem 2011 roku Komisja Krajowa NSZZ "Solidarność" wystąpiła do Trybunału Konstytucyjnego z wnioskiem o zbadanie zgodności znowelizowanego art. 15 ust. 2 RehU z art. 2 i 69 Konstytucji RP. Pierwszy z tych przepisów stanowi, że "Rzeczpospolita Polska jest demokratycznym państwem prawnym, urzeczywistniającym zasady sprawiedliwości społecznej". Natomiast zgodnie z drugim z nich "Osobom niepełnosprawnym władze publiczne udzielają, zgodnie z ustawą, pomocy w zabezpieczaniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej".

W toku postępowania Trybunał Konstytucyjny przychylił się do zarzutów zawartych we wniosku strony związkowej. W orzeczeniu wydanym 13 czerwca 2013 r. Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że nadane Nowelą nowe brzmienie art. 15 ust. 2 ZPNU w zakresie, w jakim uzależnia zastosowanie skróconego czasu pracy do osoby niepełnosprawnej zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności od uzyskania zaświadczenia lekarskiego o celowości stosowania skróconej normy czasu pracy, jest niezgodne z przytoczonymi przepisami Konstytucji.

Uzasadniając swój wyrok, Trybunał wskazał, że przyjęte rozwiązania w sposób istotny pogarszają sytuację pracowników niepełnosprawnych. Traktowanie pracowników niepełnosprawnych na równi z pracownikami pełnosprawnymi w zakresie norm czasu pracy nie znajduje uzasadnienia w przywołanych we wniosku zasadach konstytucyjnych. Jak bowiem zauważa Trybunał, osoby niepełnosprawne, dotknięte ciężkim uszczerbkiem na zdrowiu, muszą z reguły włożyć więcej wysiłku w wykonywanie pracy niż osoby zdrowe wykonujące taką samą pracę, bardziej się stresują, potrzebują też więcej czasu wolnego na wykonanie koniecznych (codziennych) czynności życiowych. Mając na względzie tego typu uwarunkowania, dla tej grupy pracowników wprowadzono obniżoną normę czasu pracy, z jednoczesnym zakazem zmniejszania ich wynagrodzenia, aby w ten sposób chronić ich zdrowie i podstawy egzystencji jako słabszych członków społeczeństwa. Wydłużenie czasu pracy obowiązującego pracowników z orzeczoną znaczną lub umiarkowaną niepełnosprawnością, bez rekompensaty w postaci zwiększenia wynagrodzenia, koliduje z zasadą sprawiedliwości społecznej. Natomiast w aspekcie warunków pracy w niektórych przypadkach może prowadzić do zagrożenia dla ich zdrowia. Zastrzeżenia wzbudza również fakt braku procedury odwoławczej od zaświadczenia wydanego w trybie art. 15 ust. 2 RehU, co w ocenie Trybunału stanowi przejaw naruszenia konstytucyjnej zasady zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa, stojąc jednocześnie w kolizji z zasadą przyzwoitej legislacji.

Zgodnie z treścią wyroku Trybunału Konstytucyjnego, zakwestionowana w nim części art. 15 ust. 2 RehU obowiązuje jeszcze przez 12 miesięcy od dnia ogłoszenia wyroku w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, po czym traci moc. Wyrok został opublikowany 9 lipca 2013 r., w związku z tym 10 lipca 2014 r. analizowany przepis powróci do swego poprzedniego brzmienia, sprzed nowelizacji.

Ustawodawca może zmienić brzmienie kontrowersyjnego przepisu i doprowadzić do jego ujednolicenia ze stanowiskiem Trybunału jeszcze przed tą datą. Jeżeli jednak tego nie uczyni, zmiana ta dokona się samoczynnie.

Piotr Wąż
dr nauk prawnych, specjalizujący się w problematyce prawa spółek i prawa koncernowego