Prawa ergonomii

Dawniej projektowaniem maszyn zajmowali się tylko inżynierowie. Nikt nie zaprzątał sobie głowy tym, czy człowiek będzie mieć kłopot z obsługą urządzenia. W systemie człowiek-maszyna tylko człowiek był elastycznym elementem.

Jeszcze w latach 70. XX wieku, projektując czołg M1 Abrams, amerykańscy inżynierowie nie uwzględniali potrzeb żołnierzy. Dopiero w czasie testów okazało się, że spośród 29 kierowców czołgu u 27 pojawiły się tak silne bóle kręgosłupa i szyi, że potrzebowali oni pomocy lekarskiej. Było to spowodowane nieergonomicznym układem dźwigni i wskaźników. W dodatku gdy czołg jechał z otwartym włazem do środka wpadały kamienie, błoto i piach wyrzucane przez gąsienice. Hałas wewnątrz był tak silny, że załoga miała kłopoty z porozumiewaniem się, a z wnętrza czołgu nie można było dostrzec najbliższych ośmiu metrów terenu przed maszyną, co w istotny sposób utrudniało pokonywanie przeszkód. Czołg musiał zostać zmodyfikowany, aby uwzględnić ludzkie możliwości i potrzeby, bez tego jego wartość bojowa była znacznie niższa.

Dobre dopasowanie narzędzia i miejsca pracy ma kolosalne znaczenie. Nie tylko zwiększa się wtedy bezpieczeństwo i komfort pracy, ale także podnosi wydajność, obniża poziom zmęczenia pracowników, redukuje liczba chorób zawodowych, a satysfakcja z pracy rośnie. Dzisiaj trudno wyobrazić sobie maszyny, przy konstrukcji których nie współpracowaliby inżynierowie i psycholodzy.

Psychologowie inżynieryjni zmodyfikowali tysiące różnych produktów, między innymi narzędzia chirurgiczne, kamery, szczoteczki do zębów, fotele samochodowe, torby listonoszy itd., itp. Pozwoliło to zaoszczędzić miliardy euro, które wcześniej wydawano na pracowników, którzy stracili zdolność do pracy w wyniku chorób zawodowych lub wypadków.

Obecnie konstruujemy narzędzia i miejsca pracy tak, aby to one dopasowały się ludzi, a nie odwrotnie, tak jak to było dawniej. Przykładem niech będzie komputer, który modyfikujemy w zależności od swoich potrzeb, decydując na przykład o tym, jakie programy będą się uruchamiać automatycznie, tworząc makra w edytorach tekstów, ustawiając dowolny jego wygląd itp.

Maszyny są coraz lepiej dopasowane do ludzi, są również coraz bardziej wyrafinowane i niezależne. Samolot może być pilotowany przez automat, istnieją samoloty bezzałogowe. Kwestią czasu jest skonstruowanie podobnych samochodów i maszyn budowlanych. Już dzisiaj konstruujemy całkowicie zautomatyzowane taśmy produkcyjne. Ciągle jednak nikt nie zaprojektował maszyny, która byłaby zupełnie samodzielna - będzie samodzielnie projektować, wytwarzać i utrzymywać w ruchu inne maszyny.

W gruncie rzeczy zarówno maszyny, jak i ludzie są w pewnych warunkach nie do zastąpienia, ponieważ mają swoje mocne i słabe strony - generalnie maszyny są lepsze w wykonywaniu pracy z kilku powodów:

- działają z bardzo dużą siłą, prędkością, w sposób ciągły i długotrwały, także w ekstremalnych warunkach,

- wykrywają takie zmiany w środowisku, których nie jest w stanie wyłapać człowiek - np. fale radaru, promieniowanie, drgania itp.,

- przechowują wielką ilość informacji bez zniekształceń i mogą długo monitorować sytuację,

- dokonują bezbłędnie i szybko skomplikowanych obliczeń,

- mogą długo powtarzać czynności bez pogarszania jakości swojej pracy.

Maszyny mają jednak poważne ograniczenia. Są mało elastyczne, wykonują tylko te zadania, do których zostały wcześniej zaprogramowane i przygotowane. W dodatku nie uczą się na błędach i nie modyfikują działania pod wpływem doświadczeń. Niemal każda zmiana w ich działaniu musi być wcześniej zainicjowana przez operatora. Maszyny nie mogą też improwizować, nie potrafią badać nowych alternatywnych sposobów działania itp. Bywa, że praca człowieka jest też po prostu tańsza.

Współpraca między człowiekiem i maszyną następuje w miejscu, które możemy nazwać miejscem pracy, a relacja między człowiekiem i maszyną nazywana jest systemem człowiek-maszyna. Gdy włączamy kosiarkę, odpalamy komputer, czy przekręcamy kluczyk w stacyjce samochodu uruchamiamy właśnie taki układ.

Aby optymalnie zaprojektować miejsce pracy i relacje miedzy maszyną a człowiekiem, psycholodzy najpierw budują odpowiednie prototypy, następnie zaś proszą ludzi o ich przetestowanie. Okazuje się, że w większości przypadków ludzie domagają się bardzo podobnych zmian w tym, jak ma funkcjonować ich miejsce pracy. Dzięki temu sformułowano kilka prostych zasad, których przestrzeganie znacznie poprawia warunki pracy. Oto część z nich.

Ważnym warunkiem jest takie ułożenie materiałów, urządzeń i surowców potrzebnych pracownikowi, aby leżały one w porządku, w jakim będą używane. Świadomość, że każde narzędzie i potrzebna część jest w tym samym miejscu, oszczędza czas i nerwy, a także zmniejsza liczbę pomyłek i wypadków. Dźwignie i kontrolki, które są najczęściej używane, powinny być najlepiej dostępne i najlepiej widoczne.

Wszystkie narzędzia potrzebne pracownikowi powinny być ustawione w taki sposób, aby można je było łatwo chwytać i wykorzystać. Na przykład jeśli pracownik często używa śrubokrętu, to można go umieścić powyżej obszaru pracy, np. na elastycznym kablu, tak aby mógł on sięgnąć po niego bez kontroli wzroku. Powinny się też one znajdować w zasięgu łatwego chwytu, czyli w odległości około 70 centymetrów od miejsca, w którym jest pracownik. Ludzie męczą się, gdy są zmuszeni do częstego sięgania po narzędzia znajdujące się poza obszarem pracy.

Inną zasadą jest, aby miejsce pracy było jak najbardziej wygodne. Ponieważ jednym z najczęściej używanych narzędzi jest krzesło, od jego konstrukcji wiele zależy. Jeśli jest źle zbudowane, wywoła bóle pleców, a na dłuższą metę może nawet uszkadzać dysk w kręgosłupie. Jakie powinno być ergonomiczne krzesło?

Musi uwzględniać kształt i rozmiar ciała oraz podtrzymywać odpowiednie mięśnie tułowia. Przede wszystkim powinno wspierać odcinek lędźwiowy kręgosłupa (dolną cześć pleców). Powinno być także wygięte w sposób podtrzymujący naturalną krzywiznę kręgosłupa (lordozy), co zmniejsza nacisk na dyski. Obicie krzesła powinno być solidne, ale nie twarde. Zbyt miękka tapicerka sprawia, że ciało się osuwa, zwiększa się nacisk na stawy biodrowe i może wywoływać kłopoty z krążeniem krwi. Krzesło powinno być regulowane, tak aby można zmieniać sposób siedzenia i dostosować je do wzrostu pracownika. Podczas siedzenia stopy powinny opierać się o podłogę.

Różne stanowiska pracy powinny mieć nieco inaczej zaprojektowane miejsca do siedzenia. Na przykład w pracy biurowej przydaje się krzesło obrotowe i na kółkach. Przy obsłudze interesantów takie "ruchliwe" krzesło może jednak wprowadzać element niepotrzebnej irytacji.

W zaleceniach dotyczących konstrukcji narzędzi psychologowie pracy także sformułowali kilka prostych zaleceń. Narzędzia powinny być możliwe do zmodyfikowania, tak aby nabyły indywidualnego kształtu - przykładem może być narzędzie do chwytania - żabka, której siłę uścisku można modyfikować. Najważniejszą właściwością "zdrowych narzędzi" jest to, że ich użycie nie powinno wymuszać ruchów nadgarstka. Przy wyprostowanym nadgarstku trudniej dochodzi do uszkodzenia ręki. Na przykład okazuje się, że jeśli młotek ma uchwyt zakrzywiony pod kątem 30 proc., to praca redukuje zmęczenie mięśni i dolegliwości nadgarstka. Narzędzia, które wymagają ucisku dłoni - takie jak kombinerki, obcęgi, nożyczki itp. - powinny mieć długie uchwyty, należy także unikać małego odstępu miedzy uchwytami, a one same powinny być grube i owinięte elastyczną powłoką, tak aby podczas pracy nacisk rozkładał się na większej powierzchni dłoni.

Korzystanie z narzędzi, które wymagają zginania nadgarstka może doprowadzić do pojawienia się syndromu kanału nadgarstka i uszkodzenia nerwów na skutek powtarzania tych samych ruchów. Często pojawia się to u osób długo grających na pianinie, robiących na drutach lub używających dżojstików w grach komputerowych.

Psychologowie inżynieryjni opracowali także szereg zaleceń odnoszących się do "kontaktowania się" człowieka i maszyny. Oto jak powinny być skonstruowane przyjazne urządzenia.

• Uruchomienie i wyłączenie urządzenia nie powinno wymagać dużej siły. Powinno być to łatwe, tak aby poradzić mogła sobie z tym nawet osoba słaba fizycznie lub niepełnosprawna.
• Uruchamianie urządzenia poprzez np. wciskanie guzika jest lepsze, niż poprzez np. przekręcanie uchwytu, manipulowanie wieloma palcami podczas włączania lub konieczność wykonania kilku czynności jednocześnie (np. wciśnięcie pedału i przekręcenie kluczyka). To zalecenie nie odnosi się jednak do uruchamiania maszyn niebezpiecznych, takich jak piły łańcuchowe lub kosiarki.
• Urządzenie nie powinno wymagać długotrwałego, aktywnego przytrzymywania jakiegoś przycisku lub dźwigni.
• Jeśli urządzenie ma być chwycone, powinno być to możliwe do wykonania całą dłonią, a nie tylko palcami.
• Musi być zapewniony łatwy dostęp do odpowiednich dźwigni oraz urządzeń kontrolnych i zabezpieczających.

Warto wspomnieć, że wiele zawodów ma różne wymagania i miejsce pracy powinno dostosowywać się do tych szczególnych warunków. Także ludzie mają różne preferencje, różnią się wielkością ciała, sprawnością itp. I choć można sformułować ogólne zalecenia mówiące o tym, jak powinno wyglądać miejsce pracy (przedstawiono niektóre z nich wyżej), to najważniejszym zaleceniem jest zapewnienie elastyczności - im więcej rzeczy może być modyfikowanych, tym lepiej dla pracowników i wykonywanej pracy.

dr Marcin Florkowski

psycholog