Praca w nadgodzinach
Godziny nadliczbowe - jeśli już się zdarzają - powinny być stosowane w naprawdę wyjątkowych okolicznościach, a za fakt pracy w nadgodzinach pracownikowi przysługuje dodatkowe wynagrodzenie lub czas wolny. Niestety, niewielu pracodawców zdaje sobie sprawę z tego, że nadużywanie godzin nadliczbowych może rodzić odpowiedzialność karną za przestępstwo, zagrożone karą pozbawienia wolności do lat dwóch.
Pracę w godzinach nadliczbowych stanowi praca wykonywana ponad obowiązujące pracownika normy czasu pracy, a także praca wykonywana ponad przedłużony dobowy wymiar czasu pracy, wynikający z obowiązującego pracownika systemu i rozkładu czasu pracy.
W podstawowym czasie pracy, gdy pracownik świadczy pracę osiem godzin dziennie, sprawa jest prosta. Każda godzina przepracowana ponad ósmą godzinę stanowi pracę w godzinach nadliczbowych. Jeśli przykładowo pracownik pracuje od poniedziałku do piątku między 9 a 17, to każda minuta po 17 jest pracą w nadgodzinach. Przy równoważnym czasie pracy nadgodziną będzie praca ponad normę dobową, wynikająca z obowiązującego pracownika rozkładu czasu pracy, pod warunkiem że wynosi minimum osiem godzin dziennie. Jeżeli pracownik pracuje co dwa dni po dziewięć godzin, a co dwa dni po siedem, to pracą w nadgodzinach będzie odpowiednio praca po dziewiątej i po siódmej godzinie pracy. Przy zadaniowym czasie pracy będzie to natomiast praca w godzinach poświęconych poza wyznaczone zadania, a podyktowane okolicznościami dotyczącymi pracodawcy.
Przesłankami warunkującymi dopuszczalność nadgodzin są m.in.: konieczność prowadzenia akcji ratowniczej w celu ochrony życia lub zdrowia ludzkiego, ochrony mienia lub środowiska albo usunięcia awarii bądź szczególne potrzeby pracodawcy. Praca w nadgodzinach nie może stanowić stałego elementu harmonogramu pracy. "Ogólnie przyjmuje się, że praca ponadwymiarowa nie powinna być zlecana w celu wykonywania normalnych, planowanych zadań, jak również nie powinna być stałym elementem organizacji pracy(...)"1.
W nauce prawa pracy sporne jest to, czy przez pojęcie "szczególnych potrzeb pracodawcy" należy rozumieć sytuacje, w których pracodawca powierza do wykonania pracę stanowiącą wprawdzie normalne zadanie, ale zamiennie rozkłada ją pomiędzy różnych pracowników.
Za takim poglądem opowiada się prof. dr hab. K. Rączka, zaś jego przeciwnikiem jest prof. dr hab. B. Wagner. Zwycięża drugi pogląd. Obydwa przypadki z § 1, w których wydanie polecenia dotyczącego pracy w godzinach nadliczbowych jest możliwe, ujmują sytuacje nadzwyczajne.
Jeżeli w zakładzie występuje stała potrzeba takiej pracy, pracodawca musi rozważyć podjęcie działań organizacyjnych, zwiększenie zatrudnienia, itd. Panuje zgodna opinia, iż godzin nadliczbowych nie wolno planować2.
W ciągu roku nadgodziny nie mogą przekroczyć 150. W świadectwie pracy powinna zostać zamieszczona informacja o ilości przepracowanych nadgodzin. Jednocześnie Kp dopuszcza, aby w układzie zbiorowym pracy lub regulaminie pracy albo w umowie o pracę ustalono inną liczbę godzin nadliczbowych w roku kalendarzowym.
Za pracę w nadgodzinach przysługuje wynagrodzenie oraz dodatek w wysokości od 50 do 100 proc. wynagrodzenia. Alternatywą wobec dodatku jest czas wolny od pracy. Jego ilość zależy od tego, czy jest udzielany na wniosek pracownika czy z inicjatywy pracodawcy. W pierwszym przypadku udziela się go w wysokości odpowiadającej liczbie godzin nadliczbowych przepracowanych przez pracownika, w drugim zaś w wymiarze o połowę większym.
Zgodnie z literalnym brzmieniem Kp osoby zarządzające w imieniu pracodawcy zakładem pracy i kierownicy nie mają prawa do dodatku. Sformułowanie "w razie konieczności" oznacza, że jeżeli pracownik zarządzający stale pracuje w nadgodzinach, to przysługuje mu prawo do wynagrodzenia. Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy: Powodowane względami organizacyjnymi, stałe wykonywanie pracy ponad normę czasu pracy przez pracownika zajmującego stanowisko kierownicze nie pozbawia go prawa do dodatkowego wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych (wyrok z 14.12.2004 r., II PK 106/04).
Systematyczne przekraczanie dopuszczalnej liczby nadgodzin, niewypłacanie pracownikowi dodatku za godziny nadliczbowe może rodzić odpowiedzialność karną. Wykroczenie z art. 281 pkt 5 Kp i z art. 282 § 1 Kp jest penalizowane karą grzywny od 1 000 zł do 30 000 zł. Każde naruszenie któregokolwiek z przepisów należących do przepisów o czasie pracy wyczerpuje znamiona wykroczenia. Należy przyjąć, że naruszenie przepisów mówiących np. o dodatkach za pracę w godzinach nadliczbowych (...) jest wykroczeniem z art. 281 pkt 5 3.
Może wchodzić w grę przestępstwo określone w art. 218 § 1 Kodeksu karnego podlegające grzywnie w maksymalnej wysokości do 1 080 000 zł, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do dwóch lat. Wynikające ze stosunku pracy uprawnienia pracownicze mogą mieć różny charakter. Należą do nich przede wszystkim te, które wynikają bezpośrednio z kodeksu pracy, a zatem na przykład (...) prawo do wypoczynku, w szczególności prawo do dni wolnych od pracy, zagwarantowanego maksymalnego czasu pracy (...). Katalog uprawnień pracowniczych związanych ze stosunkiem pracy jest bardzo szeroki, a powyższe wyliczenie ma jedynie przykładowy charakter 4.
Paweł Kisiel, radca prawny, specjalista prawa pracy, Chałas i Wspólnicy Kancelaria Prawna
1. [Kodeks pracy. Komentarz. M. Gersdorf, K. Rączka, M. Raczkowski, wyd. 1, Wielkie Komentarze, wyd. LexisNexis, Warszawa 2010, str. 691].
2. (Komentarz do art.151 kp W. Uziak Kodeks pracy z komentarzem, Fundacja Gospodarcza, 2004, wyd. IV).
3. [Komentarz do art.281 kodeksu pracy (Dz.U.98.21.94), [w:] R. Celeda, E. Chmielek-Łubińska, L. Florek, G. Goździewicz, A. Hintz, A. Kijowski, Ł. Pisarczyk, J. Skoczyński, B. Wagner, T. Zieliński, Kodeks pracy. Komentarz, LEX, 2009, wyd. V].
4. [Komentarz do art.218 kodeksu karnego (Dz.U.97.88.553), [w:] A. Barczak-Oplustil, G. Bogdan, Z. Ćwiąkalski, M. Dąbrowska-Kardas, P. Kardas, J. Majewski, J. Raglewski, M. Rodzynkiewicz, M. Szewczyk, W. Wróbel, A. Zoll, Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., Zakamycze, 2006, wyd. II].
