Kiedy pracownik może odmówić wykonywania pracy?

Pracownik nie musi się narażać

Przepisy dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy mają na celu zapewnienie takich warunków wykonywania pracy, w których zdrowie i życie pracownika oraz innych, postronnych osób, nie będzie zagrożone. Obowiązek przestrzegania tych przepisów ciąży głównie na pracodawcy, który powinien tak organizować pracę, aby zapewnić swoim pracownikom bezpieczeństwo i dobre warunki jej wykonywania. W praktyce jednak naruszenia przepisów bhp występują często, a ich skala i "ciężar gatunkowy" są bardzo różne. Czasami uchybienia w dziedzinie bhp są tak poważne, że usprawiedliwiają złamanie jednego z podstawowych obowiązków pracownika, jakim jest wykonywanie umówionej pracy. Uprawnienie do powstrzymania się od jej świadczenia przewiduje art. 210 § 1 K.p., na mocy którego pracownik może odmówić dalszego wykonywania pracy, jeżeli:

• warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy i stwarzają bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia lub życia pracownika,
   
• wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom.

Warunkiem skorzystania przez pracownika z uprawnienia, jakie daje mu art. 210 § 1 K.p., jest niezwłoczne zawiadomienie przełożonego o fakcie powstrzymania się od pracy. Jeżeli powstrzymanie się od wykonywania pracy ze względu na nieodpowiednie warunki bhp nie usuwa niebezpieczeństwa, pracownik może oddalić się z miejsca zagrożenia, również zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego.

Za czas powstrzymania się od wykonywania pracy lub oddalenia się z miejsca zagrożenia pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia, jednak tylko pod warunkiem, że niebezpieczeństwo jest rzeczywiste, a pracownik zawiadomił o nim przełożonego. Pracodawca oceniając prawo do wynagrodzenia za czas niewykonywania pracy powinien mieć jednak na uwadze, że pracownik nie ma obowiązku oceniać stanu zagrożenia według wiedzy specjalistycznej dotyczącej danego zagrożenia, takiej wiedzy bowiem najczęściej nie posiada. Powstrzymanie się przez niego od świadczenia pracy jest usprawiedliwione nawet wówczas, gdy dokonując oceny pozostawał w usprawiedliwionym błędzie.

Należy podkreślić, że pracownik ma nie tylko prawo, ale wręcz obowiązek powstrzymania się od pracy, jeżeli ma świadomość, że jej wykonywanie w warunkach odbiegających od przepisów i zasad bhp stwarza zagrożenie dla niego lub innych osób oraz narusza wspomniane przepisy i zasady. Oprócz wykonywania pracy, jednym z podstawowych obowiązków pracownika jest bowiem przestrzeganie wymogów bhp. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 7 stycznia 1998 r. (sygn. akt I PKN 405/97): "Powstrzymanie się od wykonywania pracy zagrażającej zdrowiu pracownika (art. 210 KP) może w konkretnych okolicznościach sprawy stanowić przedmiot pracowniczego obowiązku dbałości o dobro pracodawcy (art. 100 § 2 pkt 4 KP)".

Gdy stan zdrowia stanowi zagrożenie

Kodeks pracy przewiduje jeszcze jedną sytuację, w której pracownik może w sposób usprawiedliwiony powstrzymać się od wykonywania pracy. Nawet jeżeli warunki bhp na danym stanowisku pracy odpowiadają normie, pracownik może zaprzestać świadczenia pracy, jeżeli jego stan psychofizyczny stanowi zagrożenie dla niego lub innych osób. Chodzi tu nie tylko o zagrożenie życia lub zdrowia, ale również mienia. Takie uprawnienie przysługuje jednak tylko pracownikom zatrudnionym przy pracy wymagającej szczególnej sprawności psychofizycznej (art. 210 § 4 K.p.). Podobnie jak w przypadku powstrzymania się od pracy z powodu nieodpowiednich i stwarzających zagrożenie warunków bhp, pracownik przed opuszczeniem stanowiska pracy musi zawiadomić o tym bezpośredniego przełożonego.

Pracownik może odmówić wykonywania pracy ze względu na swoje złe samopoczucie psychiczne i fizyczne w razie łącznego wystąpienia dwóch przesłanek:

• złego stanu psychofizycznego, niezapewniającego bezpiecznego wykonywania pracy,
   
• wystąpienia zagrożenia dla innych osób.

Ponieważ uprawnienie do odmowy wykonywania pracy z uwagi na stan psychofizyczny przysługuje wyłącznie pracownikom zatrudnionym przy pracach wymagających szczególnej sprawności w tym zakresie, istotna jest wiedza o tym, jakie prace mają taki charakter. Ich wykaz zawiera załącznik do rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej w sprawie rodzajów prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej. Do prac tych należą przykładowo prace operatorów samojezdnych ciężkich maszyn budowlanych i maszyn drogowych, operatorów pulpitów sterowniczych urządzeń technologicznych wielofunkcyjnych i wielozadaniowych.

Powstrzymanie się od pracy z uwagi na zły stan psychofizyczny następuje na podstawie oświadczenia pracownika. Zaświadczenie lekarskie nie jest wymagane.

Za czas powstrzymania się od pracy z powodu złego stanu psychofizycznego pracownik nie zachowuje prawa do wynagrodzenia. Jednak jego oświadczenie w omawianej sprawie nie może być kwestionowane przez pracodawcę. Pracodawca może natomiast powierzyć takiemu pracownikowi wykonywanie innej pracy, niewymagającej specjalnej kondycji psychofizycznej. Trzeba podkreślić, że z prawa do powstrzymania się od wykonywania pracy nie mogą skorzystać pracownicy, którzy stale pracują w zagrożeniu zdrowia lub życia, a ich obowiązkiem pracowniczym jest ratowanie życia ludzkiego lub mienia. Stan zagrożenia zdrowia lub życia w ich przypadku jest "zwykłym" elementem wykonywanej przez nich pracy.

Podstawa prawna

Ustawa z dnia 26.06.1974 r.- Kodeks pracy (Dz. U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 ze zm.)

Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 28.05.1996 r. w sprawie rodzajów prac wymagających szczególnej sprawności psychofizycznej (Dz. U. nr 62, poz. 287)

autor: Agata Barczewska
Gazeta Podatkowa nr 54 (886) z dnia 2012-07-05

GOFIN podpowiada