Fundamentalne prawa pacjenta
Pracownik i pracodawca oraz członkowie ich rodziny, udając się do lekarza, uzyskują status pacjenta i powinni wiedzieć, jakie mają w związku z tym prawa. Z drugiej strony, pracownicy ochrony zdrowia mają obowiązek przestrzegania praw pacjenta, który jest nierozłącznie związany z wykonywaniem zawodu medycznego.
Problematyka praw pacjenta staje się współcześnie coraz powszechniejsza i bardzo ważna. Są one bowiem uniwersalne - mogą dotyczyć każdego człowieka, bez względu na płeć, wiek, obywatelstwo, przekonania itp. Prawa pacjenta to prawa podmiotowe będące swoistą kategorią praw człowieka. Prawa człowieka mają charakter powszechny i niezbywalny (nie można ich się zrzec czy też przenieść na inną osobę). Uprawnienia pacjenta obowiązują zarówno w sektorze publicznym, jak i prywatnym rynku usług medycznych. Prawa pacjenta to zespół uprawnień przysługujących człowiekowi z tytułu korzystania ze świadczeń zdrowotnych. Pacjentem jest każda osoba korzystająca ze świadczeń zdrowotnych zarówno odpłatnie, za częściową odpłatnością, jak i nieodpłatnie. Pojęcia "pacjent" nie należy też utożsamiać wyłącznie z pojęciem ubezpieczonego w rozumieniu ustawy z 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, a także z chorym. Przedmiotem artykułu jest przybliżenie trzech najważniejszych i powszechnych praw pacjenta stanowiących jednocześnie obowiązki personelu medycznego, tj. prawa do wyrażania zgody na świadczenia zdrowotne, prawa do informacji o stanie zdrowia oraz prawa do dokumentacji medycznej. Podstawowe prawa pacjenta uregulowane są przede wszystkim w ustawie o zakładach opieki zdrowotnej z 1991 roku oraz w ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty z 1996 roku, a ponadto przed wakacjami weszła w życie ustawa z 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta (Dz.U. z 31 marca 2009 r.) , która jednakże zasadniczo powtarza uprawnienia zawarte w dwóch powyższych ustawach.
Ustawa określa prawa pacjenta, zasady udostępniania dokumentacji medycznej oraz obowiązki podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych, związane z prawami pacjenta, a także postępowanie w sprawach praktyk naruszających zbiorowe prawa pacjentów. Przestrzeganie praw pacjenta określonych w ustawie jest obowiązkiem organów władzy publicznej właściwych w zakresie ochrony zdrowia, Narodowego Funduszu Zdrowia, podmiotów udzielających świadczeń zdrowotnych, osób wykonujących zawód medyczny oraz innych osób uczestniczących w udzielaniu świadczeń zdrowotnych. Zgodnie z definicją legalną z ustawy o prawach pacjenta, za pacjenta uważać należy osobę zwracającą się o udzielenie świadczeń zdrowotnych lub korzystającą ze świadczeń zdrowotnych udzielanych przez podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych lub osobę wykonującą zawód medyczny. Natomiast przez podmiot udzielający świadczeń należy rozumieć zakład opieki zdrowotnej oraz indywidualną praktykę lekarską, indywidualną specjalistyczną praktykę lekarską, grupową praktykę lekarską, indywidualną praktykę pielęgniarek, położnych, indywidualną specjalistyczną praktykę pielęgniarek, położnych oraz grupową praktykę pielęgniarek, położnych. Kierownik podmiotu udzielającego świadczeń zdrowotnych lub upoważniony przez niego lekarz może ograniczyć korzystanie z praw pacjenta, ale tylko w przypadku wystąpienia zagrożenia epidemicznego lub ze względu na bezpieczeństwo zdrowotne pacjentów.
Zgoda na świadczenia zdrowotne
Jednym z najważniejszych uprawnień każdego pacjenta jest jego prawo do wyrażania zgody na udzielenie konkretnego świadczenia zdrowotnego. Uprawnienie do wyrażania zgody wynika z prawa do samostanowienia pacjenta. Podstawowa dotychczas regulacja o charakterze ogólnym, mówiąca o tym, że pacjent ma prawo do wyrażenia zgody lub odmowy na udzielenie określonych świadczeń, znajduje się w ustawie z 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnej. Natomiast ustawa z 5 grudnia 1996 r. o zawodzie lekarza zawiera przepisy stanowiące uszczegółowienie przedmiotowego prawa. Określa ona zakres zgody, podmioty uprawnione do jej wyrażenia oraz dopuszczalność udzielenia świadczeń zdrowotnych bez zgody pacjenta. Ponadto ustawa o prawach pacjenta stanowi, że pacjent ma prawo do wyrażenia zgody na udzielenie określonych świadczeń zdrowotnych lub odmowy takiej zgody, a także reguluje, podobnie jak ustawa lekarska, treść tego prawa. Do niedawna zgodę na zabieg leczniczy traktowano jako akt czysto formalny, który nie miał większego wpływu w procesie leczenia. Obecnie jednak sytuacja uległa całkowitym przeobrażeniom. Wyrażenie zgody stało się podstawowym aktem decydującym o legalności leczenia i postępowania personelu medycznego, a jakiekolwiek działanie rozszerzające zakres tego oświadczenia powoduje powstanie skutku w postaci odpowiedzialności cywilnej i karnej oraz zawodowej. Prawo do wyrażania zgody ma nadać pacjentowi aktywną rolę w procesie leczenia, stawiać go w miejscu podmiotu, a nie przedmiotu leczenia. Personel medyczny jest zobowiązany do uzyskiwania zgody pacjenta na wszelkie zabiegi terapeutyczne, profilaktyczne i diagnostyczne.
Zgodnie z art. 32 ustawy o zawodzie lekarza, lekarz może przeprowadzić badanie lub udzielić innych świadczeń zdrowotnych tylko na podstawie wyrażonej zgody. Świadczenia zdrowotne są to działania służące zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu, a także poprawie zdrowia i inne działania medyczne wynikające z procesu leczenia (np. badanie lekarskie i leczenie, analityka medyczna, rehabilitacja itd.).
Aby zgoda udzielona przez pacjenta była ważna, musi być niewadliwa. Do warunków prawnej ważności zgody należy zaliczyć:
- wyrażenie jej przez osobę uprawnioną,
- przedmiot zgody nie może być sprzeczny z prawem (np. eutanazja),
- zgoda musi być złożona w odpowiedniej formie (jeżeli przepis tego wymaga),
- wyrażenie zgody musi być efektem świadomej i swobodnej decyzji podmiotu, poprzedzonej konkretną i przystępną informacją na temat przedmiotu zgody, diagnozy i proponowanych metodach leczenia, o ryzyku zabiegu i jego następstwach.
Pacjent jest podstawowym i najważniejszym podmiotem uprawnionym do wyrażania zgody na świadczenia zdrowotne. Zgoda własna, czyli udzielana przez samego pacjenta, jest stosowana w ochronie zdrowia jako reguła, tzn. stosuje się ją zawsze, jeśli z przepisów nie wynika nic innego i dotyczy przede wszystkim osób pełnoletnich i nieubezwłasnowolnionych. Zgoda zastępcza jest to zgoda wyrażona przez osobę inną niż pacjent, prawnie do tego upoważnioną. Wyrażanie zgody na proponowane świadczenia zdrowotne w formie zastępczej ma miejsce wówczas, gdy ze względu na stan zdrowia lub wiek pacjenta wyrażenie przez niego zgody świadomej jest bardzo utrudnione lub niemożliwe. Osobami uprawnionymi do wyrażenia zgody zastępczej są przede wszystkim przedstawiciele ustawowi pacjenta (np. rodzice pacjenta małoletniego) lub sąd opiekuńczy.
Ze zgodą równoległą mamy do czynienia w przypadku, kiedy musi być ona wyrażona zarówno przez przedstawiciela ustawowego, jak i pacjenta. Osoba, która ukończyła 16 lat ma bowiem prawo do udziału w podejmowaniu decyzji co do świadczeń zdrowotnych. W przypadku, gdy pacjentem jest osoba małoletnia, która ukończyła 16 lat, udzielenie świadczenia jest możliwe, ale tylko wtedy, gdy obok przedstawiciela ustawowego zgodę wyrazi również pacjent, którego świadczenie dotyczy.
W prawie medycznym funkcjonują dwie różne formy zgody, tj. zwykła i pisemna. Forma zwykła polega na wyrażeniu zgody ustnie lub w sposób dorozumiany (tzw. zgoda konkludentna). Zgoda dorozumiana wyrażana jest nie za pomocą słów czy pisma, ale przez takie zachowanie, które w sposób niebudzący wątpliwości wskazuje na wolę poddania się czynnościom medycznym (np. podanie skierowania i podwinięcie rękawa koszuli oraz wystawienie ręki do pobrania krwi w laboratorium analitycznym, wejście do gabinetu laryngologa i położenie skierowania na konsultację itp.). Forma zwykła jest wystarczająca, gdy ustawa nie żąda wyraźnie udzielenia zgody w formie szczególnej. Formą szczególną jest forma pisemna. Zgodnie z ustawą o zawodzie lekarza oraz ustawą o prawach pacjenta, formy pisemnej wymaga zgoda na wykonanie zabiegu operacyjnego lub gdy w grę wchodzi zastosowanie takiej metody leczenia lub diagnostyki, która stanowi podwyższone ryzyko dla pacjenta oraz na udział w eksperymencie medycznym. Zgoda w formie pisemnej wymagana jest również w przypadku dokonywania przeszczepów tkanek i narządów oraz zasadniczo na przyjęcie do szpitala psychiatrycznego.
Naturalnym warunkiem ważności zgody na przeprowadzenie zabiegu jest świadomość tego, na co zgoda jest wyrażona. Dlatego pacjent musi znać przedmiot zgody, musi wiedzieć o diagnozie i proponowanych metodach leczenia, o ryzyku zabiegu i jego następstwach.
Polskie prawo dopuszcza w wyjątkowych sytuacjach możliwość udzielenia świadczeń zdrowotnych bez zgody pacjenta z naruszeniem jego autonomicznej woli, jednakże dla ratowania jego życia lub zdrowia. Interwencja medyczna może być podjęta bez zgody pacjenta w określonych sytuacjach, są to sytuacje nadzwyczajne, nagłe, podejmowane w celu zapobieżenia poważnym i nieodwracalnym skutkom dla życia i zdrowia pacjenta, który w chwili podejmowania interwencji medycznej, jest niezdolny do świadomego wyrażenia zgody. Ustawa o zawodzie lekarza określa warunki, w jakich mogą być udzielone świadczenia zdrowotne bez wyrażenia zgody przez pacjenta. Są to następujące sytuacje:
- pacjent wymaga niezwłocznej pomocy lekarskiej, a ze względu na stan zdrowia lub inne okoliczności nie może udzielić zgody na świadczenie zdrowotne (np. pacjent nieprzytomny),
- w trakcie wykonywania zabiegu operacyjnego wystąpią okoliczności, których nieuwzględnienie groziłoby pacjentowi niebezpieczeństwem utraty życia, uszkodzeniem ciała; wtedy lekarz ma prawo zmienić zakres lub metodę leczenia (tzw. rozszerzenie pola operacyjnego).
Poza wyżej opisanymi przypadkami, a uregulowanymi w ustawie o zawodzie lekarza, udzielanie świadczeń zdrowotnych bez zgody pacjenta (a nawet wbrew woli) dopuszczalne jest w sytuacji tzw. przymusowego leczenia. Pojęcie to swoim zakresem obejmuje zabiegi lecznicze, diagnostykę oraz terapię (np. osób uzależnionych od alkoholu). W ramach przymusowego leczenia można wyróżnić kilka jego rodzajów uregulowanych odrębnymi ustawami, a to: przymusowe leczenie psychiatryczne, przymusowe leczenie chorób zakaźnych, przymusowe leczenie odwykowe, przymusowe badania w prawie karnym.
Informacja o stanie zdrowia
Ustawa o zakładach opieki zdrowotnej i ustawa o prawach pacjenta stanowią, że pacjent ma prawo do informacji o swoim stanie zdrowia, a ponadto prawo do informacji na temat praw pacjenta. Podmiot udzielający świadczeń zdrowotnych powinien udostępnić informację o prawach pacjenta w formie pisemnej, poprzez umieszczenie jej w swoim lokalu, w miejscu ogólnodostępnym.
Zgodnie z ustawą o zawodzie lekarza, ma on obowiązek udzielić pacjentowi lub jego ustawowemu przedstawicielowi przystępnej informacji o jego stanie zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych oraz możliwych metodach diagnostycznych, leczniczych, jak również o dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu. Prawo do samostanowienia może się przejawiać także tym, że pacjent może wyraźnie zrezygnować z prawa do informacji. Obowiązek pełnego informowania dotyczy pacjentów, którzy ukończyli 16 lat i są zdolni do zrozumienia znaczenia informacji. Natomiast pacjent małoletni, który nie ukończył 16 lat, ma prawo do uzyskania od lekarza informacji w zakresie i formie potrzebnej do prawidłowego przebiegu procesu diagnostycznego lub terapeutycznego. Pacjent, w tym małoletni, który ukończył 16 lat, lub jego ustawowy przedstawiciel mają prawo do uzyskania od pielęgniarki, położnej przystępnej informacji o jego pielęgnacji i zabiegach pielęgniarskich.
Należy podkreślić, że to nie osoby bliskie czy rodzina, ale tylko pacjent ma bezpośrednie i generalne prawo do uzyskania informacji o swoim stanie zdrowia.
Ograniczenie zakresu przekazywanych pacjentowi informacji może wynikać wyłącznie z dwóch przyczyn:
- wyraźne żądanie pacjenta, który nie chce być informowany o stanie swojego zdrowia. Pacjent może bowiem w ramach swojego prawa do samostanowienia zrezygnować z prawa do informacji,
- w sytuacjach wyjątkowych, jeżeli rokowanie jest niepomyślne dla pacjenta, lekarz może ograniczyć informację o stanie zdrowia i rokowaniu, jeżeli według jego oceny przemawia za tym dobro pacjenta.
Obowiązek pełnej informacji spoczywa na lekarzu nie tylko w stosunku do dorosłego pacjenta, ale istnieje też wobec pacjenta, który ukończył 16 lat i to w takim samym zakresie. Jeżeli zaś pacjent nie ukończył 16 lat lub jest nieprzytomny bądź niezdolny do zrozumienia informacji, lekarz udziela informacji przedstawicielowi ustawowemu. Informacja adresowana do pacjenta lub jego przedstawiciela ustawowego musi być przede wszystkim przystępna, a więc przedstawiona w formie uwzględniającej poziom intelektualny odbiorcy. Informacja powinna być zrozumiała dla pacjenta. Forma informacji jest dowolna, najczęściej ustna, bardzo rzadko pisemna (np. dla dawcy transplantu ex vivo).
Dokumentacja medyczna
Dokumentacją medyczną są zbiory dokumentów medycznych, które zawierają dane i informacje medyczne dotyczące stanu zdrowia pacjentów oraz udzielanych im świadczeń zdrowotnych. Dokumentacja medyczna ułatwia porozumiewanie się między lekarzami w procesie leczenia tej samej osoby. Dokumentacja medyczna zawiera co najmniej:
- oznaczenie pacjenta, pozwalające na ustalenie jego tożsamości:
- nazwisko i imię (imiona),
- datę urodzenia,
- oznaczenie płci,
- adres miejsca zamieszkania,
- numer PESEL,
- oznaczenie podmiotu udzielającego świadczeń zdrowotnych ze wskazaniem komórki organizacyjnej, w której udzielono świadczeń zdrowotnych,
- opis stanu zdrowia pacjenta lub udzielonych mu świadczeń zdrowotnych,
- datę sporządzenia.
Dokumentacja indywidualna prowadzona jest dla poszczególnych pacjentów korzystających ze świadczeń zdrowotnych zakładu opieki zdrowotnej. W ramach dokumentacji indywidualnej wyodrębnia się:
- dokumentację indywidualną wewnętrzną, tj. przeznaczoną na potrzeby zakładu (np. historia choroby),
- dokumentację indywidualną zewnętrzną, tj. przeznaczoną na potrzeby pacjenta korzystającego ze świadczeń zdrowotnych udzielanych w zakładzie (są to w szczególności: skierowania do szpitala, a także inne skierowania na badania diagnostyczne i konsultacje, orzeczenia).
Na prawo pacjenta do dokumentacji medycznej składają się trzy jego podstawowe uprawnienia (z którymi korelują obowiązki zakładów opieki zdrowotnej i lekarzy), tj.:
- obowiązek prowadzenia dokumentacji medycznej,
- obowiązek zapewnienia ochrony danych zawartych w dokumentacji medycznej,
- obowiązek udostępnienia dokumentacji medycznej.
Pierwszy aspekt prawa pacjenta do dokumentacji medycznej związany jest z obowiązkiem jej prowadzenia przez uprawnione podmioty (zakłady opieki zdrowotnej oraz lekarzy, pielęgniarki i położne wykonujący zawód w formie indywidualnej lub grupowej praktyki medycznej). Dokumentację należy prowadzić czytelnie. Kolejne wpisy sporządza się w porządku chronologicznym, zaznaczając koniec każdego wpisu, i opatruje czytelnym podpisem osoby je sporządzającej. Wpis dokonany w dokumentacji medycznej nie może być z niej usunięty, a jeżeli został dokonany błędnie, należy go skreślić oraz opatrzyć datą skreślenia, krótkim omówieniem skreślenia i podpisem osoby dokonującej skreślenia. Dokumentacja medyczna powinna być prowadzona w formie pisemnej dla każdego z pacjentów. Przepisy pozwalają również na sporządzenie i utrwalenie dokumentacji na komputerowych nośnikach informacji (forma elektroniczna), ale tylko i wyłącznie wtedy, gdy zostanie ona zabezpieczona przed dostępem osób nieuprawnionych i zniszczeniem. Poza prowadzeniem dokumentacji medycznej do obowiązków zakładu opieki zdrowotnej należy zapewnienie ochrony danych w niej zawartych. Zagadnienie zabezpieczania dokumentacji medycznej związane jest bezpośrednio z jej przechowywaniem. Dokumentacja wewnętrzna jest przechowywana w zakładzie, w którym została sporządzona. Dokumentacja zewnętrzna, w postaci zleceń lub skierowań, pozostaje w zakładzie, który zrealizował zlecone świadczenie zdrowotne. Kierownik ZOZ jest odpowiedzialny za stworzenie warunków organizacyjnych i technicznych przechowywania dokumentacji zapewniających jej poufność, zabezpieczających przed dostępem osób nieupoważnionych, zniszczeniem lub zgubieniem. Osoby, które mają dostęp do dokumentacji, mają obowiązek zachowania w tajemnicy danych w niej zawartych. Trzecim, najważniejszym w praktyce dla pacjenta aspektem jego prawa do dokumentacji medycznej jest prawo do jej udostępniania. Zakład opieki zdrowotnej może udostępniać dokumentację medyczną tylko ściśle określonym przez ustawę osobom i organom. Generalnie to pacjent jest przede wszystkim adresatem obowiązku udostępnienia dokumentacji medycznej, a ponadto jednostki i osoby udzielające mu świadczeń medycznych dla zapewnienia ich ciągłości. Poza tym dokumentację medyczną udostępniania się organom państwowym w związku z prowadzonym przez nie postępowaniem (np. karnym, o przyznanie renty z tytułu niezdolności do pracy). ZOZ udostępnia dokumentację pacjentowi, jego przedstawicielowi ustawowemu (gdy pacjent jest niepełnoletni lub ubezwłasnowolniony), ewentualnie osobie upoważnionej przez pacjenta.
Dokumentacja medyczna może być udostępniana jedynie w poniższych formach, tj.:
- do wglądu w zakładzie opieki zdrowotnej,
- poprzez sporządzenie jej wyciągów, odpisów lub kopii,
- poprzez wydanie oryginału za pokwitowaniem odbioru i z zastrzeżeniem zwrotu po wykorzystaniu, jeśli uprawniony organ lub podmiot żąda udostępnienia oryginałów tej dokumentacji.
Za sporządzenie wyciągów, odpisów i kopii dokumentacji medycznej ZOZ ma prawo do pobierania opłat od wnioskodawcy. Opłaty pobiera się przede wszystkim od pacjenta. Opłaty za udostępnienie dokumentacji medycznej w sposób wyżej określony ustala kierownik zakładu opieki zdrowotnej w regulaminie porządkowym. Nie można jednakże w regulaminie porządkowym ustalić opłat za udostępnienie dokumentacji medycznej w wysokości przekraczającej maksymalne granice ustalone w ustawie (obecnie maksymalnie ok. 35 groszy za stronę kopii).
Poza wyżej opisanymi podstawowymi prawami każdego pacjenta należy także pamiętać o jego fundamentalnym prawie do poszanowania intymności podczas udzielania świadczeń zdrowotnych. Pacjent ma bowiem prawo do poszanowania intymności i godności, w szczególności w czasie udzielania mu świadczeń zdrowotnych. Prawo do poszanowania godności obejmuje także prawo do umierania w spokoju i godności. Pacjent znajdujący się w stanie terminalnym ma prawo do świadczeń zdrowotnych zapewniających łagodzenie bólu i innych cierpień. Przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych może być obecna osoba bliska pacjentowi. Jednakże osoba wykonująca zawód medyczny udzielająca świadczeń zdrowotnych pacjentowi może odmówić obecności osoby bliskiej przy udzielaniu świadczeń zdrowotnych, w przypadku istnienia prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożenia epidemicznego lub ze względu na bezpieczeństwo zdrowotne pacjenta. Osoby wykonujące zawód medyczny, inne niż udzielające świadczeń zdrowotnych, uczestniczą przy udzielaniu tych świadczeń tylko wtedy, gdy jest to niezbędne ze względu na rodzaj świadczenia. Uczestnictwo, a także obecność innych osób wymaga zgody pacjenta, a w przypadku pacjenta małoletniego, całkowicie ubezwłasnowolnionego lub niezdolnego do świadomego wyrażenia zgody, jego przedstawiciela ustawowego i osoby wykonującej zawód medyczny, udzielającej świadczenia zdrowotnego.
Ponadto pacjent w zakładach opieki zdrowotnej przeznaczonych dla osób wymagających całodobowych lub całodziennych świadczeń zdrowotnych (np. w szpitalu) ma prawo do:
- dodatkowej opieki pielęgnacyjnej sprawowanej przez osobę bliską lub inną osobę wskazaną przez siebie (np. przez wynajętą pielęgniarkę),
- kontaktu osobistego, telefonicznego lub korespondencyjnego z osobami z zewnątrz,
- opieki duszpasterskiej. Należy zaznaczyć, że koszty realizacji uprawnień z pkt 1 i 2 nie mogą obciążać zakładu opieki zdrowotnej, co oznacza ich ponoszenie przez pacjenta.
Odpowiednio wysoki poziom wiedzy o prawach pacjenta jest konieczny dla stworzenia warunków ich respektowania i kultury ich przestrzegania. Respektowanie praw pacjenta stanowi o poziomie służby zdrowia i jej pracowników oraz o stosunku do tych szczególnych praw człowieka.
Dr adw. Małgorzata Paszkowska, ekspert w ochronie zdrowia